Charakterystyka środowiska kulturowego

            Teren gminy Kolno przynależy do regionu historyczno – kulturowego Warmia. Na krajobraz Warmii wpływ miały różne kultury: pruska, niemiecka, polska, choć właściwe oblicze ukształtowała kultura katolicka oraz administracja pruska. Warmia zachowała odrębność kulturową w największym stopniu.

Definiując krajobraz kulturowy jako szereg przekształceń, których dokonał człowiek w środowisku przyrodniczym, można przyjąć, że naturalne warunki środowiska, przebieg historii predestynują teren opracowania do rangi obszaru, który w sposób wyrazisty świadczy o historii, dziedzictwie materialnym i niematerialnym. A wszelkie przejawy działalności człowieka na przestrzeni wieków bezwzględnie należy chronić, szanować i podkreślać.

Krajobraz kulturowy powiązany jest z życiem wiejskim i z gospodarką wiejską, wyraża się w zabudowie tradycyjnej mieszkaniowej i gospodarczej, terenach otwartych – polach, łąkach. Również majątkach ziemskich z założeniami dworsko – parkowymi, i powiązanymi z nimi sieciami folwarków. Dalej: aleje przydrożne, cmentarze na skraju wsi, szkoły w centrum wsi, układy ruralistyczne, w większości przekształcone. Ale największy wpływ wywiera architektura sakralna: kościoły na wzniesieniach, kaplice, kapliczki i przydrożne krzyże. Wszystkie te elementy wpasowane w pejzaż pagórkowatych terenów bezleśnych pełnią rolę niejako wyznaczników, będących identyfikatorami przestrzennymi tutejszego krajobrazu kulturowego.

Większość jednostek osadniczych na terenie opracowania to średniowieczne lokacje (proces kolonizacji rozpoczęty przez biskupów warmińskich po przejęciu tychże terenów), tylko nieliczne pochodzą z XIX w. i związane są z folwarkami.

               Sieć osadnicza ukształtowała się w postaci wsi zakładanych na prawie chełmińskim (m.in. Górowo, Tejstymy), choć na zachodnim brzegu jeziora Luterskiego powstał łańcuch majątków i wsi służebnych na prawie pruskim, założonych w celu zabezpieczenia kolonizacji prowadzonej wewnątrz tego obszaru. Właściciele takich majątków, czy mieszkańcy wsi zobowiązani byli do służby zbrojnej na rzecz biskupa (m. in. Kabiny, Kruzy, Kolno, Tarniny). Ówczesne wsie charakteryzowały regularne, zwarte formy rozplanowania określone w przepisach prawnych. Grunty posiadały niwowy układ pól. Na tych terenach spotkać można było zarówno wsie tzw. ulicówki jak i owalnice. Na przestrzeni kolejnych wieków większość przekształciła się w wielodrożnice. Dla terenu opracowania charakterystyczne są również kolonie – pochodzące głównie z XIX w. – czasem pojedyncze gospodarstwa rozrzucone wokół wsi, czasem z wsią luźno związane.

Układ drogowy prawdopodobnie zachował się od czasów średniowiecznych, a czas jego rozwoju związany był z rozwojem sieci osadniczej. Lutry znajdowały się na trasie bardzo ważnej drogi (odnotowana w XVI wieku), prowadzącej z południa kraju do Królewca, która pełniła istotną funkcje komunikacyjną i handlową. Pozostałe drogi w większości miały znaczenie lokalne, komunikowały majątki i folwarki. Innym charakterystycznym elementem w krajobrazie, typowym dla przemian dziejowych i postępu cywilizacyjnego była linia kolejowa. W 1871 roku do użytku oddano linię kolejową na odcinku Czerwonka – Korsze, z dwoma przystankami kolejowymi w Wysokiej Dąbrowie i Górowie.

W krajobrazie wsi, występujących na terenie opracowania, dominowała architektura sakralna. W początkach kolonizacji obszaru, zaraz po założeniu wsi, budowano zwykle jako pierwszy kościół (najpierw parafialne, potem filialne; na przestrzeni dziejów niejednokrotnie odbudowywane, przebudowywane, w wielu przepadkach nie przetrwałe w żadnej formie do dzisiaj). Przykładem tego budownictwa mogą być kościoły filialne w Lutrach, Kolnie, Rynie Reszelskim. Przetrwałe i istniejące kościoły, w odróżnieniu od pozostałej architektury, charakteryzuje dobry stan zachowania. Dla okresu późniejszego – XVII wieku charakterystyczne są kaplice (Wysoka Dąbrowa, Kabiny, Kominki, Samławki, Wągsty, Wójtowo), kapliczki (przydrożne, przy domach – Dąbrowa Wysoka, Kabiny, Kolno,Tarniny, Kominki, Lutry, Wójtowo) – element szczególny i wyróżniający w warmińskim krajobrazie, niespotykany w innych regionach. Powstawały zwykle z inicjatyw chłopów i stanowiły manifest katolickości tutejszej ludności. Równie często pojawiały się krzyże – przy drogach, skrzyżowaniach i domach (m.in. w Lutrach, Wysokiej Dąbrowie, okolicach Wójtowa, Kabin, Kolna, Samławek, Tarnin). Kościoły sytuowano najczęściej na wzniesieniach (Kolno, Ryn Reszelski, Lutry); stanowiły dominantę w krajobrazie. Często w sąsiedztwie kościołów zakładano cmentarze (Ryn Reszelski, Kolno, Lutry). Elementem uzupełniającym były również budowle przykościelne (plebania - Kolno, Lutry).

Kolejnymi elementami istotnymi w pejzażu wsi warmińskiej były budynki użyteczności publicznej (szkoły wiejskie budowane już od XIX w. - Kabiny, dwie w Kolnie, Kominki, Lutry), poczta, sklep (Lutry), posterunki kolejowe (Wysoka Dąbrowa, Górowo), oraz budynki usługowe, w tym kuźnia, karczma, remiza, młyn (Lutry). Są to budynki w większości jednokondygnacyjne, czasem na podmurówce, z gankami, wyróżniające się detalami architektonicznymi na tle typowej zabudowy mieszkaniowej. Charakteryzuje je lokalizacja – w centralnej części wsi.

Fragment północnej części opracowania oraz w większym stopniu południowej zajmowały majątki ziemskie. Zwykle tworzyły klucz i obejmowały część rezydencjonalną tj. zespół pałacowo lub dworsko – parkowy (Tejstymy, Górowo, Bęsia) z kompleksem gospodarczym oraz szereg przynależnych folwarków (m.in. Bocianowo, Edwardowo, Augustówka, Orłowo, nieistniejące Młyńczysko), pracujących na potrzeby rezydencji, zlokalizowanych w bliskim sąsiedztwie siedziby dóbr. Folwarki składały się najczęściej z koloni mieszkalnej, rządcówki oraz zabudowań gospodarczych i inwentarskich, pojawiały sie również zabudowania typu młyny, cegielnie itd. rzadziej zakładano niewielkie parki. Obok rozległych majątków ziemskich występowały również małe majątki - dobra, skupiające i dwór i park i zabudowę folwarczną (m.in. Oterki, Kruzy, być może Pokrzywnik).

We wsiach typu folwarcznego i związanych z nimi majątkami ziemski, czytelne w strukturze przestrzennej są złożenia pałacowo / dworsko – parkowe z podwórzem gospodarczym i zabudową gospodarczą. Założenia zakomponowane klasycznie wzdłuż drogi, budynek reprezentacyjny usytuowany centralnie z podjazdem, między parkiem a częścią gospodarczą (Bęsia, Tejstymy, Górowo). Parki przetrwały w formie krajobrazowych, swobodnych kompozycji, te zakładane w XIX wieku w myśl ówcześnie panujących trendów i te wcześniejszych (Bęsia – układy regularne z XVIII wieku), które zostały przekształcone zgodnie z modą panującą w sztuce ogrodowej. Jedne z cech charakteryzujących XIX wieczne trendy w sztuce ogrodowej to wprowadzenie powiązań widokowych daleko wybiegających w krajobraz, szpalerów granicznych i alei łączących folwarki, komponując park wykorzystywano w pełni piękno i różnorodność naturalnego krajobrazu. W założeniach parkowych w Bęsi (przekształcenie wcześniejszego układu) i Górowie (projekt i realizacja) działał jeden z ważniejszych projektantów zieleni w połowie XIX wieku Johann Larass. Zaprojektowane przez Larassa kompozycje parkowe, typowe dla II połowy XIX wieku, łączyły swobodne układy krajobrazowe (masywy, grupy drzew, ścieżki) z elementami geometrycznymi (tarasy, parter); cechowało je występowanie układów wodnych i łagodnie wijących się linii ścieżek parkowych otoczonych drogą obwodnicową.

Zasadnicze wypełnienie przestrzeni wsi stanowiła zabudowa mieszkaniowa i gospodarcza. Typowy układ to zagroda z domem mieszkalnym od frontu i zabudowania gospodarcze w obrębie podwórka. Tradycyjne budownictwo to domy w większości drewniane, które w XIX wieku zostały zastąpione budynkami murowanymi z czerwonej cegły a niekiedy tynkowane. Wznoszone na planie prostokąta, w większości jednokondygnacyjne, nakryte dachem dwuspadowym (ceramicznym), ustawione zarówno kalenicowo jak i szczytowo do drogi. Dla większości domów typowe są kolorowe opaski okienne i drzwiowe. Spotkać można również domy okazalsze, dwukondygnacyjne, na podmurówce, z wystawkami w partii dachowej z osobnym daszkiem dwuspadowym, z gankami, czasem kryte dachem naczółkowym.

Budynki gospodarcze w większości były drewniane, obecnie murowano – drewniane, pojedynczo można spotkać szachulcowe. Najokazalsza zabudowę folwarczna występuje w obrębie folwarków i majątków, tu obok stajni, obór stawiano wiatraki (Bęsia), kuźnie, cegielnie, choć również w miejscowościach niezwiązanych folwarkiem pojawiała się zabudowa gospodarcza, przykładem mogą być Lutry (kuźnia, młyn z młynarzówką).

                 Integralną częścią zabudowy była zieleń, zakładana przy kościołach, obiektach użyteczności publicznej, na cmentarzach. W każdej zagrodzie zakładany był również ogród, obok warzywnego również ozdobny. Elementem zagospodarowania zielenią są również aleje przydrożne, bardzo charakterystyczne i czytelne w krajobrazie. Wprowadzane nakazem państwowym, w pierwszej kolejności zakładane był wzdłuż głównych tras komunikacyjnych, potem wzdłuż dróg o znaczeniu lokalnym. Towarzyszyły również drogom łączącym majątki z folwarkami. Zwykle aleje dochodziły do granicy wsi. W zadrzewieniach alejowych stosowano gatunki drzew długowiecznych, dobrze znoszących tutejsze warunki klimatyczne, m.in. dąb, jesion, lipa, grab, klon, brzoza.

Wykaz ważniejszych alei przydrożnych:

Lutry – Wójtowo (grab, lipa)

Wójtowo – przejazd kolejowy (grab)

Przejazd kolejowy – Ryn Reszelski (dąb, lipa)

Ryn Reszelski – Kominki (dąb, jesion, lipa)

Lutry – Dąbrowa Wysoka (jesion, lipa)

Samławki – Kolno (dąb, jesion, lipa, klon)

Ryn Reszelski – Kolno – Górowo (jesion)

Kabiny – Bęsia (jesion)

Górowo – Bęsia (jesion)

Górowo - Tejstymy (klon, jesion, lipa)

Tejstymy – Wójtowo (we fragmentach jesion, lipa)

Tejstymy – Biesowo (brzoza, jesion)

Lutry – Wągsty (jesion)

Lutry – Tejstymy (jesion, klon, lipa).

                    Na terenie gminy zlokalizowano znaczną liczbę cmentarzy – pozostałości przykościelnych, parafialne, rodzinne oraz wojenne. Cmentarze sytuowano najpierw przy kościołach (Lutry - niezrachowany obecnie, Ryn Reszelski, Kolno) a od połowy XIX wieku lokalizowano je poza wsią (Kolno, Lutry). Zwykle otoczone były szpalerami drzew i cechował je regularny układ kwater. Obok cmentarzy parafialnych typowe są również dla majątków ziemskich cmentarze rodowe (Górowo – niezachowany Sarasinów, Bęsia – Stockenhauserów, Tejstymy – Schleuβnerów). Na terenie gminy znajduje się również kilka pojedynczych grobów m. in. przechylona granitowa płyta przy kaplicy w Wysokiej Dąbrowie, fragment grobu niemieckiego oficera w lesie między Górowem a Tejstymami. W II połowie XIX wieku powstawały również cmentarze i mogiły wojenne (Kabiny, Górkowo – cmentarze, Tejstymy, Górkowo – mogiły) ku czci żołnierzy poległych w I wojnie światowej.

Stanowiska archeologiczne. Gmina Kolno została tylko we fragmencie (w części na wschód od linii na kierunku Kominki, Kabiny, Oterki) objęta programem Archeologiczne Zdjęcie Polski. Na terenie opracowania zlokalizowano trzy stanowiska, dwa w okolicy Kominek i jedno w okolicy wsi Otry.

            Według materiałów archiwalnych znajdujących się w zasobach PSOZ w Olsztynie, obok stanowisk archeologicznych przebadanych i udokumentowanych (AZP), znajdują się również wzmianki o stanowiskach ( na obszarze do tej pory nie objętych AZP) na podstawie bibliografii niemieckiej, badań przeprowadzonych w okresie przedwojennym, często niepotwierdzonych, a nawet nie zlokalizowanych współcześnie. Należą do nich m.in.: w okolicach Lutr cmentarzysko i kurhany, koło Kabin, Tejstym, Samławek – kurhany, między Bęsia a Oterkami, w lesie – wczesnośredniowieczne grodzisko („zamek na górce”).

Ostatnia aktualizacja:   16-10-2004, 18:13	Wersja treści: 1   (+ Rejestr zmian)
Andrzej  Zych

 drukuj 

 wyślij znajomemu